Çoklu Zeka Nedir? Zeka Türleri ve Özellikleri

Değişen teknolojinin ve bilimin hızla geliştiği günümüzde, hala dünyada pek fazlaca okulda geleneksel eğitim ve öğretim yolları kullanılmaya devam ediliyor. Okullarda senelerdir uygulanan, kuralları olan ve bolca oranda veriyi ezberlemeye dayalı eğitim sistemine teknoloji toplumunda daha azca gereksinim duyulacaktır.

Teknoloji ve bilim toplumunda “Sorun çözme kabiliyeti, derinlemesine düşünme ve yaşam boyu etken öğrenme” giderek daha mühim hale gelecektir.

Senelerce insanların doğuştan geldiğine inanılan belli bir Zekâya haiz olduğu, yaşamını onunla sürdürdüğü görüşü hakimken artık günümüzde insan Zekâsının sınırları, araştırmalarla beraber tekrardan çizilmeye başlandı.

Günümüzde IQ nun dünyadaki başarı mevzusunda zayıf bir gösterge olduğuna dair pek fazlaca bulgu ortaya çıkarılmıştır. IQ nun doğru kabullenilip senelerce hakimiyetini sürdürmesi sonucu, toplumlar Zekânın sınırı olan olarak ele alınması ile belirlenen kalıba uymayan pek fazlaca yaratıcı akıldan yoksun kalmıştır.

Geçen uzun seneler sonunda ortaya çıkan ürünler hem eğitimciler hem de aileler açısından asla ümit verici değildi. Şu sebeple okul yaşamı süresince başarıya ulaşmış sayılan öğrenciler, mezuniyet sonrası büyük sıkıntılarla iş hayatına girebiliyor ve gerçek hayata uyumda pek fazlaca sorun yaşıyorlardı. Bunun benzer biçimde “parlak zeka” diye adlandırılan pek fazlaca talebe inanılmaz davranışlarla toplumu şaşırtıyor ve antisosyal tavırlarla ebeveynleri endişelendiriyordu. 1980’li yılların başlarından itibaren dünyanın gelişmiş denilen ülkelerinin pek çoğunda  etik anlamda bir çöküşle beraber bilim adamları, eğitimciler ve aileler, gençler adına binlerce hayal kırıklığı yaşamaya başladılar.

Bir öğrenme psikoloğu olan Howard GARDNER Zekâ terimine değişik bir şekil verdi. GARDNER, 1983’te yazdığı “Aklın Çerçeveleri (Zihin Çerçeveleri)” adlı kitabında kültürlerin ve bilim adamlarının Zekâyı fazlaca kısıtlı olarak tanımlayarak ele aldıklarını, Zekânın bir yada birkaç faktörden fazlaca daha fazlasını içerdiğini ve her insanda 7 değişik Zekânın bulunmuş olduğu tezini ortaya attı.

Harward Üniversitesi Eğitim Profesörlerinden olan Haward GARDNER Çoklu Zekâ Teorisini ortaya atmadan ilkin pek fazlaca bilimsel araştırma sonucundan faydalandı. Bu emek harcamalar sonucu insan beyninin değişik bölümlerden oluştuğu ve her bir bölümün hususi işlevlere haiz olduğu gerçeği ortaya çıktı.

Prof. GARDNER, emekleri sonucu Zekâyı tekrardan tanımladı. Zekâ, değişen dünyada yaşamak ve değişimlere uyum sağlamak amacıyla her insanda kendine özgü bulunan kabiliyetler ve beceriler bütünüdür. İnsan Zekâsı yaşamın her anında, bir makineyi buluş ederken, bir hedefi gerçekleştirirken, insanları ikna ederken, bir söküğü dikerken yada bir fotoğraf çizerken, bir görevi rollendirirken fazlaca değişik süre ve durumlarda harekete geçer ve kullanılır.

GARDNER, Zekâ diyerek adlandırdığı 7 değişik beceriyi öğrenme, sorun çözme ve insan olma için etkili birer vasıta olarak tanımladı. Her insan haiz olduğu Zekâlarla beraber değişik bir öğrenme, sorun çözme ve yazışma kurma yöntemine haizdir.

Dünya evveliyatına şu şekilde bir bakıldığında, GARDNER’ın teorisini destekleyen pek fazlaca mühim ayrıntıya, vakaya rastlanabilir. Dünyanın en meşhur atletleri, en büyük müzisyenleri girdikleri IQ imtihanlarından fazlaca düşük puanlar almışlardır. Böylesine düşük IQ puanlarına gore bu insanlara parlak zeka diyemiyorsak, onları kendi alanlarında bu denli başarıya ulaşmış kılan ne olabilir? Bu başarıya ulaşmış insanların zihinsel yeterliliği değişik ilgi ve beceri alanları ile tekrardan tanımlanabilir. Şu sebeple her insanoğlunun kendini ifade ederken kullandığı dil farklıdır. Bir müzisyen kendini yapmış olduğu bestelerle, bir tiyatrocu kendini canlandırdığı rollerle ya da bir ressam çizgileri ile kendini ifade eder.
Her insan farklıdır. Tektir ve özeldir. Her insanoğlunun da insanlık kültürüne katkısı değişik yönlerdedir.

Prof. GARDNER seneler boyu hakimiyetini sürdüren insanların tek bir Zekâya haiz oldukları IQ denen Zekâ anlayışını kırdı. GARDNER’a gore insanların haiz oldukları çoklu Zekâların her biri yaşamak, öğrenmek, sorun çözmek ve insan olmak için kullanılan etkili birer araçtırlar.

Prof. GARDNER’ın tanımladığı Zekâ türleri :

1. Sözel – Dilsel Zekâ
2. Mantıksal – Matematiksel Zekâ
3. Görsel – Mekansal Zekâ
4. Bedensel – Kinestetik Zekâ
5. Müziksel – Ritmik Zekâ
6. Kişisel – İçsel Zekâ
7. Kişilerarası – Toplumsal Zekâ
8. Tabiat – Varoluşcu Zekâ

Son iki senedir Toplumsal ve Kişisel Zekâlar bilim adamları ve eğitim bilimciler tarafınca ” Duygusal Zekâ” başlığı altında ele alınmaktadır.

1995 senesinde Tabiat Zekâsı, (doğadaki nesneleri tanıma ve sıralama becerisi) 8. Zekâ olarak kabul edildi ve üstünde emek harcamalar sürdürülmektedir.

1- Sözel – Dilsel Zekâ Nedir ?

Sözel – Dilsel Zekâ; dili etkili bir şekilde kullanma, kelimelerle ve seslerle düşünme, dildeki karmaşa anlamları kavrayabilme, insanları ikna edebilme, dildeki değişik yapıları fark edebilme, yeni yapılar oluşturabilme, değişik dilsel kalıplarla ilgilenme becerisidir.

Sözel – Dilsel Zekâya Haiz İnsanların  Özellikleri :

• Değişik kelimeleri, sesleri, ritimleri, renkleri dinler ve tepkide bulunur.
• Öteki insanların seslerini, dil üslubunu, okumasını ve yazmasını yansılamak edebilir.
• Dinleyerek, okuyarak, yazarak ve konuşarak öğrenir.
• Cümleleri dinler, yorumlar, değişik bir tarzda ifade eder ve söylediklerini bilir.
• Okuduklarını anlamış olur, özetler ve kolaylıkla bilir.
• Değişik zamanlarda, değişik amaçlar için, değişik gruplara etkili bir şekilde hitap edebilir.
• Dinleyicileri, konuşmaları ile etkisinde bırakır. Okuma, yazma, dinleme ve konuşma benzer biçimde dil sanatlarında değişik yapılar oluşturabilir.
• Dil bilgisi kurallarını etkili bir şekilde kullanarak yazar. Kelime dağarcığı zengindir.
•  Değişik dilleri öğrenme becerisine haizdir.
• Öykü, şiir yazma benzer biçimde etkinliklerden zevk alır.
• Yeni dil formları oluşturur.
• Etkili dinleme becerilerine haizdir.

2- Matematiksel – Mantıksal  Zekâ Nedir ?

Matematiksel – Mantıksal Zekâ; sayılarla emek harcama, muhakeme etme, tümevarım ve tümdengelim teknikleri ile düşünebilme, soyut ve simgesel problemleri çözebilme, kavramlar, düşünceler ve fikirler arası karmaşa ilişkileri algılayabilme becerisidir.

Matematiksel – Mantıksal Zekâya Haiz İnsanların  Özellikleri :

1. Niçin netice ilişkilerini fazlaca iyi kurar.
2. Somut cisimleri soyut simgesel ifadelere dönüştürebilir.
3. Mantıksal sorun çözümlerinde başarılıdır.
4. Hipotezler kurar ve sınar.
5. Bulmaca ve Zekâ oyunlarını sever.
6. Miktar tahminlerinde bulunur.
7. Grafikler ya da şekiller  halinde verilen ( görsel ) detayları yorumlar.
8. Bilgisayar programları hazırlar.
9. Grafik, şema, şekillerle çalışmaktan hoşlanır.

3- Görsel – Mekânsal Zekâ

Görsel-Mekânsal Zekâ; resimlerle, şekillerle düşünebilme, görsel dünyayı algılayabilme, biçim, renk ve dokuları zihnin gözleriyle görebilme ve bu tarz şeyleri sanat içerikli formlara dönüştürebilme kabiliyetidir. Psiko-motor becerilerin gelişmesiyle adım atar, el-vücut-beyin koordinasyonunun gelişimi ufak kas gelişiminin muhteşem çalışmalarıyla geliştirilebilir.

Görsel ve Mekansal Zekâya Haiz İnsanların Özellikleri :

1. Görerek ve gözleyerek öğrenir.
2. Kolaylıkla yön bulma becerisine haizdir.
3.  Grafik, diyagram, harita, biçim ve modelleri yorumlayabilir.
4. Dinlediklerinden zihinsel objeler hayaller, resimler üretir. Öğrendiği detayları hatırlamada bu zihinsel resimleri kullanır.
5. Çizmek, fotoğraf yapmak, boyamak ve modeller oluşturmaktan zevk alır.
6. Üç boyutlu ürünler hazırlamaktan hoşlanır.
7.  Origami ve maketler hazırlar. Bir objenin değişik açılardan perspektifini anlayabilir, onu zihninde canlandırabilir.
8. Öğrendiği detayları somut ve görsel sunuşlara dönüştürür.

4- Bedensel – Kinestetik Zekâ

Kinestetik-Bedensel Zekâ, aklın  ve vücudun muhteşem bir fizyolojik performansla birleştirilerek belli bir amaca yönelik faaliyetlerin sergilenebilmesi kabiliyetidir.

Kinestetik ve Bedensel Zekâya Haiz  İnsanların Özellikleri:

• Zihin ve vücut koordinasyonlarını etkili bir şekilde kullanır.
• Sıhhatli yaşam mevzusunda vücuduna itina gösterir.
• Fizyolojik işlerde, görevlerde denge, zerafet, maharet ve dakiklik gösterir.
• Çevresini, nesneleri, eşyaları dokunarak ve hareket ederek inceler.  Öğrendiklerine dokunmayı ya da onları kullanmayı tercih eder.
• Fizyolojik maharet  isteyen alanlarda ( dans, spor…) yenilikler keşfeder ve farklılıklar ortaya çıkarır.
• Rol yapma, atletizm, dans, dikiş nakış benzer biçimde alanlarda kabiliyeti vardır.
• Etken katılımla daha iyi öğrenir. Söylenenden daha fazlaca yapılanı bilir.
• Seyahat-inceleme-model/ maket yapma benzer biçimde fizyolojik aktivitelere katılımdan zevk alır.
• Organizasyon yapma özelliği gelişmiştir.
• Bulundukları çevreye ve onu kapsayan sistemlere karşı duyarlıdır ve görevli davranır.

5- Müziksel – Ritmik Zekâ

Müziksel – Ritmik Zekâ; sesler, notalar, ritimlerle düşünme, değişik sesleri tanıma ve yeni sesler, ritimler üretme, ritmik ve tonal kavramları tanıma ve kullanma, çevreden gelen seslere ve müzik aletlerine karşı duyarlı olabilme becerisidir.

Müziksel Zekâya Haiz İnsanların Özellikleri :

• İnsan sesi ve çevreden gelen sesler benzer biçimde fazlaca değişik seslere karşı duyarlıdır, dinler ve tepkide bulunur.
• Müziği yaşamında kullanmak için fırsatlar oluşturur.
• Seslerle nota ve ritimlere karşı hususi bir ilgiye haizdir.
• Müziği hareketlerle birleştirerek değişik figürler ortaya çıkarabilir.
• Müziksel enstrümanlara karşı ilgilidir. Enstrümanları kullanmayı kolaylıkla öğrenebilir.
• Orijinal müzik kompozisyonları oluşturabilir.
• Ritim meblağ.
• Öğrendiği şarkıları mırıldanarak gezer.

6- Kişisel – İçsel Zekâ

Kişisel – İçsel Zekâ; kendimiz ile alakalı duygu ve düşünceleri şekillendirebilme, yaşamı sürdürebilme ve yaşadıklarımızdan öğrendiklerimizle, yaşam felsefemizi oluşturabilme, yaşamımızı bu doğrultuda planlanma, kişisel talep ve hayaller oluşturabilme becerisidir.

Kişisel Zekâya Haiz İnsanların Özellikleri :

• Yalnız kalmaktan hoşlanır.
• Yaşamış olduğu her vaka ve tecrübe üstünde fazlaca fazla düşünür.
• Kendi içinde bir kıymet ve anlayış sistemi oluşturur. Her şeyde kendinden bir şey arar.
• Kendi duygu ve düşüncelerinin farkındadır.
• Kendisini değişik tarzlarda ifade edebilir; yazar, ressam, heykeltraş…vb.
• Yaşam felsefesini meydana getirmeye yönelik bir anlayış içindedir.
• Bireysel çalışmalardan zevk alır.
• Yaşamında motivasyon deposu, hedefleridir.
• Kendisi üstünde düşünmek için fazlaca süre harcar ve devamlı bir kişisel değerlendirme süreci yaşar.

7- Kişilerarası – Toplumsal Zekâ

Toplumsal Zekâ insan aklının en mühim özelliklerindendir. Meşhur eğitim bilimci Humprey’e gore insan zihninin en yaratıcı kullanımı, insan ilişkilerini etkili olarak sürdürmekle olur.

Kişilerarası – Toplumsal Zekâ insanlarla beraber çalışabilme, Sözel – Bedensel Zekâ dilini etkili bir şekilde kullanarak fazlaca değişik karakterlere haiz insanlarla kolaylıkla yazışma kurabilme, insanları yönetebilme, onlarla uyumlu çalışabilme ve insanları ikna edebilme becerisidir.

Toplumsal Zekâya Haiz Bireylerin Özellikleri :

• Yaşıtları ile ya da değişik yaş grupları ile beraber olmaktan zevk alır.
• Öteki insanların duygularına karşı duyarlıdır.
• Öteki insanları konuşmaları ile etkisinde bırakır.
• Grup ve ekip çalışmalarından, fazlaca hususi ve muhteşem ürünler ortaya çıkararak, gruplar halinde çalışmaktan zevk alır.
• Değişik kültürler, değişik yaşam tarzları mevzusunda fazlaca meraklıdır.
• Oldukca ufak yaşlarda bile toplumsal ve politik sorunlarla ilgilenebilir.
• Kuvvetli bir komiklik kabiliyetine haizdir.
• Davranışlarının neticelerini değerlendirebilir.
• İnsanların her tür davranışına karşı kabul edicidir.
• Sözel ve bedensel dili etkili bir şekilde kullanır.
• Değişik ortamlara, değişik insan topluluklarına girdiklerinde kolaylıkla uyum sağlayabilir.
• İnsanları organize etme kabiliyetleri vardır.Liderlik vasıflarını taşır.

8- Tabiat – Varoluşcu Zekâ

Tabiat Zekâsı, doğadaki tüm canlıları tanıma, araştırma ve canlıların yaratılışları üstüne düşünme becerisidir.

Tabiat Zekâsı Gelişmiş İnsanların Özellikleri :

• Doğadaki derhal her canlının yaşamına ilgi duyar. Değişik canlı türlerinin isimlerine karşı dikkatlidir; çiçek türleri, hayvan türleri onlar için fazlaca çekicidir.
• Zooloji, botanik, organik kimya, tıp, fotoğrafçılık, dağcılık, izcilik…vb alanlara ilgi duyar.
• Gezi etmeyi, belgeseller izlemeyi severken, tabiat ve seyahat dergilerini incelemekten hoşlanır.
• Doğadaki nebat türlerine karşı duyarlıdır.
• Tabiatın insanoğlu üstündeki ya da insanoğlunun tabiat üstündeki tesiri ile ilgilenir.