Ganizade Nadiri – Türk Dili ve Edebiyatı

Ganîzâde Mehmet Nâdirî (d.1572 – ö. 1627) (Osmanlı âlimi, ozan ve hattat)

Atai ve Katib Çelebi şeklinde müellifler tarafınca doğum tarihini 980 (1572) olarak kaydedilen Ganîzâde Nâdirî kendisiyle aynı mahlası taşıyan Bağdatlı Nadiri ile karıştırılmaması için Ganizade olarak anılmıştır. Tam adı Abdülgani-zade Mehmed Ender Efendi şeklindedir sadece aslolan adı Mehmed’dir.

Bolu’nun Gerede nahiyesinden mühim bir şahıs olan Bursa ve İstanbul’da çeşitli medreselerde müderrislik meydana getiren Abdülgani Efendi’nin oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Abdülgani Efendi medreselerdeki müderrislik görevi haricinde Şam, Kahire ve İstanbul’da kadılık yapmış, kısa bir süreliğine Anadolu kazaskerliği yapmış ve 995’de (1587) Bursa’da vefat etmiştir. Hem de Ganizade’nin büyükbabası olan Bayezid Efendi de tanınmış bir kadıdır. Ailesinde hem babasının hem de dedesinin ilimle yakından ilişkisinin olması sebebiyle ilk eğitimi aile içinde almış ve Şehname’sinde belirttiği suretiyle ilim ve edebiyat meclislerinde bulunmuş, Keşşaf, Envar-ı Tenzil, Dürer ve Gürer, Mevakıf, Sahih-i Buhari, Mesabih, Tenkih ve Tavzif şeklinde medreselerde okutulan ders kitaplarını da öğrenim görmüştür.

İyi bir medrese eğitimi aldıktan sonrasında III. Murad’ın da hocalığını meydana getiren Hoca Sadeddin Efendi’den mülazim olmuştur. 1000 (1592)’de kırk akçe ile İstanbul’da Papasoğlu Medresesi’nde müderrisliğe başlamış arkasından 1005’te (1596-1597) Sahn-ı Seman ve Süleymaniye medreselerinde vazife aldı. Bu dönem içinde Şeyhülislam Sun’ullah Efendi’nin kızıyla evliliğe ilk adımını attı.

1011 (1602)’de ilmiye sınıfından ayrılarak kadılık mesleğine geçmiş, bu geçiş Selanik kadılığına atama edilmesiyle gerçekleşmiştir. Bu görevin arkasından Kahire ve Edirne’de kadılık görevlerinde bulunmuş ve Edirne’de kadılık görevini sürdürürken I. Ahmed’in dikkatini çekmiş bu sebeple de İstanbul kadılığına atama edilmiştir. 1018 şevvalinde (Ocak 1610) bu görevinden azledilerek Galata kadılığıyla göreve getirilmiş, iki yıl bu göreve devam ettikten sonrasında Anadolu kazaskerliğine yükseltirmiştir. 1028 şevvalinde (Eylül 1619) Şeyhülislam Zekeriyyazade Yahya Efendi’nin yerine Rumeli kazaskerliğine getirilmiştir. Bir yıl sonrasında bu görevden emekliye ayrılmıştır fakat bu ayrılık bazı kaynaklarda azil şeklinde de yer almıştır. 1031 (1622)’de Galata kazası arpalık olarak kendisine verilmiştir ve bundan iki yıl sonrasında tekrardan Rumeli kazaskerliğine getirilmiştir. Bu görevden de 1034 şevvalde (Temmuz 1625) ayrılmış, altı ay kadar felçli olarak yatmış ve 1036’da (şubat 1627) İstanbul’da vefat etmiştir. Naaşı Fatih’teki Abid Çelebi Mescidi haziresine defnedilmiştir.

Ölümü için “el-Cennetü mesvah” ve “Nadiri gitti bu devrin hayfa” şekillerinde tarih mısrası düşürülmüştür.

Ganizade Nadiri üslubu ihtiva ettiği süs ve uyum yönüyle Kalımlı’yi, coşkulu ve sanatkarane anlatımı yönüyle Şeyhülislam Yahya ile Nef’iyi anımsatır.

Gazel ve kasidelerinde başarılıdır ve kasidelerinden en güzeli ise yetmiş dört beyitlik mi’raciyyesidir. Bu mi’raciyesi coşkun, samimi ve şairane bir üslupla yazılmıştır.

Şiirlerinde söz ve mana sanatlarını başarıyla kullanmış hem de vezin ve biçim bakımından da kusursuz sayılabilecek şiirler meydana getirmiştir. Birçok Arapça ve Farsça terkibe yer vermiştir şiirlerinde. Ganizade hem de sülüs, nesih, rik’a ve ta’likte devrin mühim hattatları içinde yer almıştır.

Şiirlerinde maddi aşk yanında tanrısal aşk, dünya sevgisi yanında ahirete dair korkuya yer verdiği için mutasavvıf şairler içinde yer almasa da tasavvufu şiir için bir vasıta olarak kullanmıştır. Pek fazlaca şiirinde karşımıza çıkmasa da bazı beyitlerinde hikemi söyleyişlere de rastlanır.

Tenasüp, teşbih, istiare, mecaz şeklinde yazınsal sanatlara şiirlerinde etkili bir halde kullanmıştır.

Şiirleri biçim ve vezin açısından kusursuz sayılabilecek düzeydedir. Çoğunlukla varlıklı kafiyeyi kullanmayı tercih etmiştir sadece tam kafiyeli ve cinaslı kullanımlara da yer vermiştir.

1. Divan: İstanbul kütüphanelerinde birçok nüshası bulunur. Eserde bir mensur mukaddime, bir mi’raciyye, bir na’t, otuz yedi kaside, bir terciibent, dört müseddes, üç tahmis, 121 gazel, dokuz tarih mısrası, yirmi bir kıta ve otuz iki rubai bulunur.
2. Şehname: Osman’ın emri üstüne kaleme alınmış 1956 beyitten oluşan bir mesnevidir. Tahmid ile adım atar, münacat ve na’tın arkasından uzun bir mi’raciyye kısmı gelir. Yaratı, I. Ahmed’in son periyodu ile II. Osman zamanında meydana gelen mühim vakaları anlatmıştır. Eserin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde iki, Köprülü Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır.
3. Münşeat: Ganizade’nin çeşitli mevzularda mensur yazılarından oluşan eseridir. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde üç nüshası bulunmaktadır.
4. Kalemiyye: er-Risaletü’l-kalemiyye yada Risale-i kalemiyye şeklinde de adlandırılan bu yapıt Arapça bir risaledir.
5. Tefsir-i Beyzavi Haşiyesi: Ganizade, Bakara süresinin ortalarına kadar yazdığı haşiye ile çeşitli surelerle yapmış olduğu ta’likatları, babasının da aynı mevzuda yazdıklarıyla birleştirerek oluşturduğu eseridir. 

 ŞEHNAME’SİNDEN BEYİTLER

Getür sakiya bir mey-i ergavan
Ki ser-mest ola neşvesinden cihan

Diyem nice bin beyt-i safvet şi’ar
Olam ben de Firdevsi-i rüzgar

Cihan halkı yek-ser fena-der-fena
Heman vech-i Rabbünde sadece kalım

Kötü-yı cihan vahy-i mansusdur
Yaşam-ı ebed Hakka mahsusdur.

Ne mümkin helalin virüp gayre merd
Diye sonrasında itsem gerektür neberd

Yedi başlu ejderdür ol nam-dar
Her iklimi bir başdan alsa ne var

Kasîde gazel tarzına Rûmiyân
‘Acemler kadar gerçi şân

Kanı Rûmda o şekilde bir mesnevî
Ki ma‘ni vü lafzı ola hep kavî

Benem server-i Âl-i Cengîz Hân
Re‘âyâmuz olmuşdur Îrâniyân

Nedür birkaç Îrânî-i hîle-cû
K’ola hayl-i Cengîz ile rû-be-rû

Alup tâc-ı şâhı idem ser-nigûn
Nişîmen kılam bâze vakt-ı sükûn

Çü şâha rücû’ eyledi Kârçıgay
O sâ‘at hemân itdi tebdîl-i cây

Bilince anı sadr-ı âlî- cenâb
Güher dökdi erkâna itdi hitâb

Ki ey serverân hâyli müşgil bu hâl
Ki şâh-ı ‘Acem karşu gelmek muhâl

Meğer kim idüp Erdebil’e hücûm
İdem kahr ile anı me‘vâ-yi bûm

Salup şâha bir şu‘le-i serkeşi
Uram kabr-i ecdâdına âteşi

Ki şâyed geçüp tîr-i gam cânına
Zarûrî gele ceng meydânına

DİVAN’INDAN GAZELLER

Gazel-1

fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün

Ey zülâl-i meşrebünden reşha cûy-ı selsebîl
Âteş-i ‘ışk-ı cemâlünde semender Cebrâ’îl

Meş‘al-i nûr-ı cebînün salike yol gösterür
Kârbân-ı mümkinâta zât-ı pâkündür delîl

“Kâbe kavseyn”i güzâr itdi hadeng-i himmetün
Bulsa ‘arş anun makâmın sâkı eylerdi eğilim

Pîşhân-ı mâh-ı bedrün bendini itdün şikest
Telh idüp bezm-i hevâyı Zühre’yi kıldun zelîl

Ümmetün çün eylemiş âmâde millet ni‘metin
Meclis-i ‘âlemde hân-sâlâr-ı fazlundur Halîl

Kabzası mikyâs olup şekl-i esâbi‘ gösterür
Çünki Mısr-ı dîne âb-ı tîğ-i şer‘ün oldı Nîl

Yâ Resûlullah bir ednâ çâkeründür Nâdirî
Hâk-i râhun merhem it fitrâk-ı reh-vârun fetîl

Gazel-2

fâilâtün/fâilâtün/fâilâtün/fâilün

Ey vücûdun nahl-i bî-mânend-i nüzhet-gâh-ı dîn
Bülbül-i şeydâ gül-i ruhsâruna Rûhu’l-emîn

Çenber-i gerdûn elünde halka-yı engüşteri
Levh-i a‘lâ fass-ı hâtem nakşı Kur’ân-ı mübîn

Sâyeni kaldurdı yirden sâye-bân itdi Hudâ
Sandı anı seyr iden üstünde ebr-i ‘anberîn

Meh degül şakk oldı eyvân-ı sipihrün zehresi
Rahş-ı ‘azmün cünbişinden şu şekilde deprendi zemîn

Var ise mühr-i nübüvvet merdüm-i bînendedür
Ol ten-i pür-nûra lâyıkdur disem ‘ayn’el-yakîn

Sümm-i esbün anı çâk itdi degüldür mâh-ı nev
Bundan dolayı ferş oldı yolunda atlas-ı çarh-ı berîn

Ya Resûlullah gubâr-ı dergehündür Nâdirî
Kapmasun bâd-ı hevâ kıl reşha-i lütfun mu‘în